Het arbeidstekort op de Nederlandse arbeidsmarkt blijft voorlopig hoog. Werkgevers kunnen er onder andere voor kiezen om tekorten in te vullen met arbeidsmigranten. Dat kan als de taal- en diploma-eisen niet (te) hoog zijn. En voor routinematige taken kunnen werkgevers technologie inzetten. Rabobank analyseert per sector het arbeidstekort en de (mogelijke) oplossingen daarvoor, nu en in de toekomst.
De huidige arbeidsmarkt is momenteel krap tot zeer krap voor vrijwel alle beroepen. Ook vertaald naar sectoren is de arbeidsbehoefte overal hoog, zo blijkt uit de vacaturegraad en de conjunctuurenquête onder ondernemers.
Ondernemers proberen in hun arbeidsbehoefte te voorzien door migranten aan te trekken of door technologische oplossingen in te zetten. Uit figuur 1 blijkt dat de oplossingen per sector verschillen. Door lage toetredingsdrempels is in de niet-specialistische zakelijke dienstverlening (o.a. schoonmaak-, reis-, uitzendbranche) en de landbouw de afgelopen jaren het aandeel migrantenbanen sterk gestegen. Er zijn in die sectoren doorgaans geen strenge diplomavereisten en kennis van de Nederlandse taal is vaak ook niet strikt noodzakelijk. De migranten in deze sectoren hebben bijna allemaal een laag tot gemiddeld salaris en doen doorgaans werk met veel routinematige taken. Deze taken zijn gevoelig voor vervanging door technologie, waardoor arbeidsmigranten met dit type werkzaamheden op termijn dan ook mogelijk hun baan verliezen.
Figuur 1a: Krapte-indicatie op basis van de vacaturegraad in het eerste kwartaal van 2024
Figuur 1b: Indicatie huidige inzet van migranten en het huidige gebruik technologie op de arbeidsmarkt
Op het moment dat migranten zich permanent in Nederland vestigen, doen ze ook een beroep op voorzieningen zoals woningen, zorg en onderwijs, sectoren waar juist flinke knelpunten bestaan (Erken en Dzambo, 2024). Dat nadeel kennen technologische toepassingen niet. Die werken vaak productiviteitsverhogend, maar anders dan de inzet van laagbetaalde migranten vragen deze toepassingen vaak een grote investering van de ondernemer. De industrie is een voorbeeld van een sector die – ondanks dat ook hier een bovengemiddeld aantal migranten werkt – veel meer dan in andere sectoren robots gebruikt om fysiek routinematige taken uit te voeren. AI, zoals ChatGPT, is juist zeer geschikt om bepaalde cognitief routinematige taken te vervangen. Alle sectoren zetten al AI-toepassingen in, maar het gebruik ervan is vooral groot in de informatie en communicatie en de financiële en specialistische zakelijke dienstverlening.
Verwachte knelpunten
Vooruitkijkend voorzien ze in sommige sectoren, zoals het onderwijs, de industrie en de bouw veel knelpunten in het aanbod van personeel, terwijl Rabobank minder knelpunten verwacht in de horeca en informatie en communicatie (zie figuur 2). Bij de overheid en landbouw is de inschatting sterk onderhevig aan toekomstig beleid: als veel agrariërs zich laten uitkopen en de nieuwe coalitie het ambtenarenapparaat fors reduceert, zullen zich in deze sectoren minder knelpunten voordoen. De mogelijkheden om technologie of migranten in te zetten zijn medebepalend voor het ontstaan van toekomstige knelpunten. Zo hebben de horeca en de informatie- en communicatiesector momenteel een zeer hoge vacaturegraad, maar gaan de technologische ontwikkelingen hier naar verwachting sneller dan in andere sectoren, waardoor een deel van het routinematig werk kan worden vervangen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan met AI geschreven code of het gebruik van QR-codes en bestelzuilen in cafés en restaurants. Naast het vervangingseffect heeft technologie ook een positief effect op productiviteit. En hoewel de introductie van technologie ten koste zal gaan van bepaalde banen, kunnen er ook nieuwe banen ontstaan – zoals de bediening en reparatie van robots of het bijsturen en aanpassen van door AI gegeneerde code of tekst – wat juist weer zorgt voor extra arbeidsvraag.
Naast de horeca, verwachten ze een flinke robotiseringsslag in de bouw, overige dienstverlening (met name in de beautybranche) en vervoer en opslag. Ook in de industrie zet de robotisering naar verwachting verder door. De ICT-sector[1] en de financiële en specialistische zakelijke dienstverlening blijven de belangrijkste sectoren waarin kunstmatige intelligentie (AI) kan worden toegepast om cognitief-routinematige taken te vervangen. We verwachten daarnaast in de publieke sector (in het onderwijs en bij de overheid) een inhaalslag in het gebruik van AI. Technologische toepassingen kunnen ondernemingen wel gevoelig maken voor datamisbruik. Additionele waarborgen zoals voor de bescherming van persoonsgegevens is dan noodzakelijk. Daarbij speelt mee dat binnen de publieke sector de inzet van migranten een stuk complexer is dan in andere sectoren, onder meer vanwege taal- en diploma-eisen.
Figuur 2: Toekomstige indicatie van de krapte (op basis van knelpuntberoepen) tegenover de potentiële inzet van migranten en gebruik technologie op de arbeidsmarkt
Niet-routinematige taken waarin hoogwaardige (dat wil zeggen analytische, cognitieve en interpersoonlijke) vaardigheden een belangrijke rol spelen, zijn niet alleen essentieel in de publieke sector, maar ook in verschillende hoogproductieve bedrijfstakken, zoals de machinebouw, telecom, financiële dienstverlening en farmaceutische en elektrotechnische industrie. De vraag naar medewerkers met deze vaardigheden is structureel (Bakens en Fouarge, 2022). En omdat niet-routinematige taken moeilijker door technologie te vervangen zijn en het onzeker is of er voldoende studenten met die specifieke vaardigheden opgeleid kunnen worden, zijn hoogopgeleide migranten noodzakelijk voor de concurrentiepositie van de hoogproductieve Nederlandse bedrijfstakken. Het behoud van een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor deze groep kennismigranten is daarom essentieel.
Hoewel werkgevers steeds vaker aangeven dat zij meer toetsen op vaardigheden en minder waarde hechten aan bepaalde diploma's en certificaten, is voor sommige beroepen een diploma wettelijk verplicht. Dit is bijvoorbeeld het geval voor docenten, artsen, verpleegkundigen, advocaten en registeraccountants. Plannen voor een Europees academisch diploma zouden het eenvoudiger kunnen maken om deze hoogopgeleiden vanuit andere Europese landen aan te trekken. Nederlandse hoogopgeleiden kunnen dan ook gemakkelijker in andere EU-lidstaten aan de slag.
Lees hier de volledige analyse van RaboResearch
Bron: Rabobank